İran’daki protestolarda ekonominin rolü ne oldu?

Behrang Tajdin, Iktisat muhabiri – BBC Farsça

İran’da ruhani önder Ayetullah Ali Hamaney ve türban zorunluluğu yasalarına karşı yükselen hiddet, geçtiğimiz dört hafta süresince ülke çapında “hanım, yaşam, özgürlük” ve “diktatöre ölüm” sloganlarının duyulmasına niçin oldu.

Protestolar, 22 yaşındaki Mahsa Amini isminde kadının terbiye polisi tarafınca türbanı nedeni öne sürülerek gözaltına alındıktan sonrasında ölmesiyle alevlendi.

İnsanlar ülkedeki siyasal ve toplumsal baskılara karşı öfkeleri sebebiyle sokaklara dökülse de, halihazırda ekonominin durumu da umutsuzluk duygusu yaratmıştı.

1990’dan 2000’lerin sonlarına dek, İran ekonomisi yukarı yönlü bir seyir içerisindeydi. Sadece hemen sonra, ülke liderlerinin nükleer faaliyetlerini kısıtlamasını sağlamak adına dünya güçleri tarafınca uygulanan sıkı yaptırımlarla beraber, ekonomide gerilemeler yaşanmaya başladı.

2015 yılındaki nükleer antak kalma bir miktar rahatlama getirdi fakat ekonomik yararları kısa sürdü. Üç yıldan daha kısa bir süre içinde, ABD Başkanı Donald Trump, anlaşmadan vazgeçtiğini deklare etti ve İran’ın petrol ihracatının büyük kısmını durduran yaptırımları tekrardan getirdi.

Fena yönetim ve yolsuzluklarla birleşen söz mevzusu yaptırımlar, İran ekonomisinin son 10 yıl içinde mühim bir gelişme sağlamasının önüne geçti. Bazı ölçümlere nazaran, ülkenin ekonomisi 2010 yılına kıyasla yüzde 4 ila 8 içinde daha ufak.

Durgun bir ekonomiyle beraber, istihdamdaki toplam insan sayısının son on yılda neredeyse asla değişmemiş olması şaşırtıcı değil. Nüfusun 75 milyondan 85 milyona çıkmasına karşın bu sayı 23 milyon civarında seyrediyor.

Hanımefendiler ise son birkaç senedir, erkeklere nazaran daha fena durumdalar.

Hükümet nüfusun büyümesi adına daha yüksek doğum oranları hedefliyor. Ruhani liderin bayanların rolünü, evde kalan anneler olarak belirlemesi de bununla birleşince istihdamdaki hanım sayısı mühim oranda düştü.

Son dört yılda çalışan adam sayısı nispeten artarken, çalışan hanım sayısı beşte bir oranında azaldı.

Üniversite mezunu bayanlar için ise durum oldukça vahim. Şundan dolayı üniversite mezunu bayanlar içinde işsizlik oranı yüzde 22,3. Bu adam mezunlar arasındaki oranın iki katından daha çok.

Pek oldukca ülke birden bire çift haneli enflasyonla boğuşmak zorunda kalırken, bu İran’da senelerdir geçerli olan bir durum.

Netice olarak, mal ve hizmetlerin maliyeti son on yılda yüzde bin 135 arttı.

Besin fiyatlarındaki artış daha da şaşırtıcı. Tavuk, 10 yıl öncesine nazaran neredeyse 20 kat daha pahalı; yemeklik yağın fiyatı ise 40 kat daha yüksek.

Hükümet, bu senenin başlarında büyükbaş hayvan yemi, buğday unu ve bitkisel yağ benzer biçimde ürünlerde ithalat desteğini durdurma sonucu aldı. Bu da makarna, süt ve et benzer biçimde birçok besin maddesinin fiyatlarının bir gecede yükselmesine niçin oldu.

Besin tutarları yalnız bir ay içinde yüzde 26 oranında arttı. Mart 2023’e kadar enflasyonun yüzde 47’ye erişmesi planlanıyor.

Geçen ilkbahar aylarında BBC Farsça’ya konuşan bir İran vatandaşı, et ya da meyve almayı bıraktığını söylemiş oldu:

“Meyve almadan da hayatta kalabilirsiniz. Fakat pirincim bittiğinden bu yana dört ay geçti ve alacak asla param yok. Et satın almak olanaksız hale geldi.”

Son beş yılda İran’ın para birimi olan riyal, neredeyse yüzde 90 oranında kıymet yitirdi. 2017 senesinde özgür piyasada bir ABD doları 40 bin riyalin birazcık altındaydı. Bugün ise 1 dolar, 330 bin riyalden fazla ediyor.

Riyaldaki düşüşün bir çok 2017 sonlarında ve 2018 başlarında oldu. Bunda temel faktörler, ABD’nin nükleer anlaşmadan çekileceğinin belli olması, İran’ın başlıca dış gelirleri üstünde alınan sert yaptırım kararları ve küresel bankacılık sistemi erişimine yönelik ciddi engellemeler olarak öne çıktı.

Tüm bu faktörlerin bir araya gelişiyle beraber, yaşam standartlarında da düşüş baş gösterdi.

Veriler, İran’da averaj senelik hane tüketiminin 90’ların başı ile 2000’lerin ortaları içinde mühim seviyede arttığını gösteriyor. Sadece o zamandan beri senelik hane tüketimi kentlerde yüzde 29, kırsal alanlarda ise neredeyse yüzde 50 azaldı. 

Başka bir deyişle, averaj olarak İranlı aileler artık, 15 yıl öncesine nazaran oldukca daha yoksul.

Birçok İranlı gencin hayatları hakkında hissettikleri umutsuzluğu idrak etmek kolay olsa gerek.

Geçen aylarda ABD’nin nükleer anlaşmaya geri dönme ve yaptırımları kaldırmasına yönelik umutlar Tahran için azaldı. Bununla beraber hükümetin çarkı döndürmek için “gri borsa” olarak malum pazarda yapmış olduğu petrol satışına istinaden İran, izole edilmiş bir ülke olarak kalmaya hazırlanıyor.

İranlı yetkililer ve bilhassa Ruhani Önder, bir “direniş ekonomisi” inşa etme niyetinde. Bunun için de İran’ın Amerikan ve İsrail karşıtı dış politikalarına devam edebilmesi için daha içe dönük ve ekonomik olarak kendine güvenen bir yapıda olmasını istiyorlar.

Sadece son protestolarda, geleceğe dönük müreffeh bir yaşamı ümit eden pek oldukca İranlının hedefinde İslam Cumhuriyeti var.