İran’da başörtüsü: Devrimin ilk siyasi geriliminden bugüne toplumsal rolü

Dr. Agah Hazır/ Oxford Brookes Üniversitesi Öğretim Üyesi

İran’da 22 yaşındaki Mahsa Amini’nin gözaltındayken ölmesiyle süregelen eylemler devam ediyor.

Peki eylemler nereye varabilir, hükümet iyi mi bir tepki verdi? Protestocuların talepleri ve geçmişteki kitlesel eylemlerden farkları ne? Oxford Brookes Üniversitesi’nden yarı zamanlı öğretim üyesi, İran uzmanı Dr. Agah Hazır BBC Türkçe’nin sorularını yanıtladı.

Başörtüsünün simgesel anlamından eylemlerin 2009’da yaşananlardan farkına 5 soruda bugün İran’da yaşanmış olan protestolar:

Eylemler, 22 yaşlarında bir İran Kürdü olan, Mahsa Amini’nin, başörtüsü zorunluluğuna uymadığı için götürüldügü gözaltı merkezinde yaşamını kaybetmesi ile başladı.

İranlı yetkililer ölüm sebebi olarak kalp krizini gösterirken, Amini’nin ailesi kızlarının ani ölüme yol açacak bir hastalığının olmadığını söylüyor. Amini’nin gözaltına alınırken başına vurulduğuna ve kafasını gözaltı aracına vurduğuna dair görgü tanıkları olduğu iddialar içinde. Eylemler Tahran’da başladı sadece bugün itibarıyla 20’den fazla şehre yayılmış durumda.

Kamusal alanda başörtüsü zorunluluğu, Humeyni’nin ‘Hanımefendiler İslami standartlara bakılırsa giyinmelidir’ söylediği 1979 Mart’ından beri İran’da en mühim gerilim alanlarından bir tanesi. İslami rejime karşı ilk toplumsal gösteriler de bu yüzden çıkmıştı.

İran’da devrin başbakanı Mehdi Bazargan ile Humeyni’nin ilk çatışması olması sebebiyle başörtüsü zorunluluğunu İran’da dini liderlik ile siyasi liderlik arasındaki birlikteliğin kurucu tartışmalarından biri olarak da görebiliriz. Bugün itibarıyla İran, Afganistan’ı saymazsak dünyada bayanlara, dini aidiyetlerini gözetmeden (bir tek Müslüman bayanlara mecburi kılan ülkeler var), başörtüsünü mecburi kılan tek ülke. Dolayısıyla tesettür zorunluluğu İran devletinin İslami kimliğinin en temel ayırıcı özelliklerinden bir tanesi.   

Yasak neredeyse devrimle yaşıt fakat uygulanışı hep siyasi gelişmelerle birlikte gitti. Rejimin sertleştiği dönemlerde uygulama sertleşirken, reformcuların iktidarda olduğu dönemlerde kısmen gevşetildi.

Bunun yanısıra pratiğin sınıfsal bir fark yansıttığı da söylenebilir. Sözgelimi genel anlamda üst derslik İranlıların oturmuş olduğu Şimal Tahran’da yasağın keskinliği azalırken, yoksul mahallelere ve taşraya gidildikçe daha keskin uygulamalar görülebiliyor.

Son olarak başörtüsü zorunluluğu kısa sürede iki gelişmeyle tekrardan gündem oldu. Temmuz ayında 28 yaşındaki İranlı yazar Sepideh Rashno’nun başörtüsü zorunluluğuna uymadığı için gözaltına alınmasının görüntüleri toplumsal medyada tepki toplamıştı. Rashno’nun televizyonda, bazılarına bakılırsa işkence altında, yaptıklarından pişman bulunduğunu söylemesi bu tepkiyi azaltmadı.

Bununla paralel olarak, Agustos ayında Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin başörtüsü zorunluluğunu toplumsal medya profillerini de içerecek şekilde genişletmesi de tepkiyi çoğaltan bir öteki gelişme oldu. Bunlar da bugünkü eylemlerin arkaplanında sayılmalı.          

2009 İran protestoları, en azından başlangıçta, şeçimi kimin kazandığına dair bir münakaşaya dayanıyordu.

Siyasi liderliğini Musavi ve Kerrubi’nin tinsel liderliğini de Muntazeri’nin yapmış olduğu bir hareketti. Zaman içinde değişik bölgelere evrilse de temelde Ahmedinejad’ın çekilme etmesi ve Musavi’nin cumhurbaşkanı olması amacını güdüyordu. Bu anlamda, şimdilik bir lideri ve net talepleri olmayan bugünkü protestolardan değişik.

Bir öteki farklılık ise dönem ile ilgili. 2009 dünyanın ve bölgenin daha iyimser olduğu bir dönemdi. O dönem nispeten yeni olan toplumsal ağlara heyecanla bakılmış olduğu, bunların toplumu değiştirici gücünün çokça zikredildiği bir bağlamdı.

Bugün bilhassa Arap Baharı’nın vardığı yer düşünülürse, bu iyimserlikten uzaktayız.

Benzerliklere bakarsak, iki hareketin de genel olarak rejimin tutucu yapısına karşı bulunduğunu ve bu anlamıyla “Batıcı” bulunduğunu söyleyebiliriz.

Katılan kitleler özelinde de bu benzerlik daha görünür. İlk bakışta iki hareket için de çoğunluk şehirli, eğitimli, orta derslik, genç ve hanım ağırlıklı kitlelerden oluşuyor benzer biçimde görünüyor.

Bugünkü eylemlerde bir de Amini’nin Kürt olmasından meydana gelen etnik bir tema da var. Eylemlerin en oldukca zikredilen sloganı Zen, Zendegi, Azadi Suriye İç Savaşı’nda Kürt grupların yaygınlıkla kullandığı Jin, Jiyan, Azadi sloganı ile son aşama benzer.  

Eylemler daha bir haftalık olmadı. Dolayısıyla taleplerin kristalize olmasını görecek kadar zaman geçmedi. Aslına bakarsan merkezi bir önderliği olmayan dağınık grupların eylemlerinden merkezi talepler çıkarmak zor.

Doğal şimdiden değişik siyasi yapıların kendi taleplerini eylemcilerin talepleriymiş benzer biçimde göstermeye çalıştıklarını söylemek mümkün. Sözgelimi Halkın Mücahitleri eylemlerde kendilerine destek çarpıcı sözleri atıldığını iddia ederken çeşitli Kürt gruplar eylemlerin etnik niteliğini ön plana çıkarıyorlar.   

Bugünden görülen, İran’ın son on senesinde her eylemde ortaya çıkan taleplerin bir kere daha vurgulanması.

Etrafta, “İslam Cumhuriyeti istemiyoruz”dan süregelen Hamaney’in ve Reisi’nin şahsını hedef alan birçok çarpıcı söz dolaşıyor.

Başörtüsü zorunluluğu temasına uygun olarak, kamusal alanda başörtüsü çıkarma, saçlarını kısa kestirme ya da bu tarz şeyleri simgeleyen toplumsal medya görüntülerini paylaşma öteki fiil biçimleri.

Söylediğim benzer biçimde Amini’nin etnik kimliği üstünden Kürt hakları vurgusunun da dolaşımda bulunduğunu görüyoruz.

İran rejimi 2017’den başlayarak derhal her yıl geniş çaplı toplumsal eylemlerle karşılaştı. Yaşam pahalılığından, dış politikaya kadar birçok mevzuda büyük çaplı toplumsal gösteriler oldu.

Bu gösteriler bir taraftan toplumun protesto deneyimini artırırken öte taraftan rejimin eylemcilere karşı vasıta ve kabiliyetlerini arttırması ile sonuçlandı.

Bunun teknolojik yansıması rejimin bilhassa Çin ile ilişkileri üstünden son teknolojik takip ve denetim araçlarını elde etmesi oldu.

Söylem düzeyinde ise propaganda içeriğini son aşama işlevsel kullanmayı beceriyor.

Son eylemlerde ikisi de kullanıldı. Söylemsel olarak bir taraftan Amini’nin ölümünde rejimin sorumluluğu reddedildi. Amini’nin kalp krizi geçirdiği ve küçükken geçirdiği beyin ameliyatının ölümüne yol açmış olduğu söylendi. Öte taraftan eylemlerin arkasında dış güçlerin olduğu da değişik rejim oyuncuları tarafınca vurgulandı. Son olarak Hamaney son konuşmasında gençlere İran-Irak savaşını ve orada meydana getirilen fedakarlıkları hatırlattı.     

Bunun haricinde gene benzer eylemlerde sıkça yapmış olduğu benzer biçimde gerekirse kesime karşı güç kullanmaktan, eylemcilerin organize olmasını engellemek için toplumsal medya erişimini kısıtlamaya kadar öteki metodlar da rejim tarafınca da kullanıyor.

Bu süreci öbürlerinden değişik kılan bir özellikten bahsedilebilir.

Bir süredir Hamaney’in hasta olduğuna dair söylentiler yaygınlaşmıştı. Cumhurbaşkanı Reisi de Hamaney sonrası için en kuvvetli adaylardan bir tanesi.

Bir taraftan Hamaney sonrası için rejimin güvenliğini sağlayabilecek ideal aday bulunduğunu göstermesi lazım, öte taraftan halk nezdinde meşruiyetini sıkıntıya düşürebilecek aşırı sertlikten kaçınması gerekiyor.

Bu esnekliğini azaltabilecek bir durum. Sertliği bir düzeyde tutmaya çalışacaktır diye düşünüyorum.

İran’da toplumsal hareketlerin zamanı eskidir. İran ve Türkiye karşılaştırması yapılırken çokça vurgulanan bir tema İran’da halkın Türkiye’de devletin kuvvetli olduğudur.

Gene de İran’da 1979 sonrasında rejim değişiklik yapma amacını güden herhangi bir toplumsal hareketin başarıya ulaştığını görmüyoruz. Hem içeriden hem dışarıdan İran’da rejim değişikliği bekleyenler son 40 yılda hep hayalkırıklığına uğradı.

Toplumun bir kısmının rejime öfkeli olduğu belli sadece 40 yaşını geçen devrimin, kendisine bağladığı mühim toplumsal kesimler de var.

En tartışmalı olan hanım hakları alanında bile İran devleti, hanım istihdamı, bebek ölümleri, okuma yazma oranları benzer biçimde belirli göstergelerde devrim öncesine oranla belirli başarılar kazanmıştır.

İran’da bunların doygunluk etmiş olduğu bir kitle de yaşıyor.

Bunun yanısıra antiemperyalizm ve Şiilik üstünden meşruiyeti mevzusunda halkın belirli kesimi üstünde ikna edici olabiliyor.

Internasyonal alanda da şimdilik ittifakları kuvvetli benzer biçimde görünüyor. Bu koşullardan büyük bir değişiklik çıkmasını beklemek zor.

Gene de sözkonusu İran olunca oldukca iddialı olmamak lazım. 1970 ortalarına kadar Şah rejiminin de bölgenin en istikrarlı ve kuvvetli rejimi olarak göründüğünü akılda tutmalı.