Bartın maden patlaması: Grizu patlaması nedir, önlenebilir mi?

Merve Kara-Kaşka, BBC Türkçe

Bartın Amasra’da 41 madencinin yaşamını kaybetmiş olduğu kazayla ilgili incelemeler sürüyor. Hemen hemen kati sebebi açıklanmamış olsa da kazaya grizu patlamasının niçin olduğu tahmin ediliyor. Peki grizu patlaması nedir, önlenmesi kömür madenciliğini güvenili hale getirebilir mi?

Amasra’daki patlamayla ilgili soruşturma hâlâ sürüyor sadece vakadan sonrasında izahat icra eden Enerji ve Doğal Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez, ilk değerlendirmelere bakılırsa madende grizu patlamasının gerçekleştiğini söylemişti.

Grizu patlamaları Türkiye’de en fazla can yitirilmesine sebep olan maden kazası türü.

2014’te 301 maden işçisinin vefat etmesiyle sonuçlanan Soma faciasının grizu patlaması ve karbonmonoksit gazı zehirlenmesinden kaynaklandığı açıklanmıştı.

2010 yılından bu yana maden kazalarındaki ölümlerin ortalama yüzde 70’i grizu patlamaları sebebiyle gerçekleşti.

Grizu, resmi olarak hava ve metan gazının karışımı olarak tanım ediliyor.

Kömürün uzun seneler devam eden oluşumu, doğrusu kömürleşme esnasında büyük miktarlarda gaz oluşuyor ve bunun mühim bir kısmı kömür ve kayalar içinde depolanıyor.

Depolanan gazın yüzde 90-95’i metandan oluşuyor.

Kyaşam madenciliği, depolanan gazın tazyik dengesini bozuyor.

Gözenek ve çatlaklarında biriken metan gazının maden ocağına yayılması patlama, yangın ve boğulma benzer biçimde değişik felaketlerle sonuçlanabiliyor.

Bazı durumlarda büyük hacimde metan gazı, kömür tozuyla beraber ansızın ortama püskürebiliyor. Bu, yerlatındaki maden ocaklarının yüzleştiği en mühim risklerden biri olarak görülüyor.

Bu benzer biçimde risklerin bertaraf edilmesi için kömür cevherinin bulunmuş olduğu damarlara belirli aralıklarla değişik açılardan sondajlar yapılıyor.

Sondaj, bu gazların kontrollü bir halde çıkarılmasını ve ihtimaller içinde felaketlerin önlenmesini sağlayabiliyor.

Grizunun maden ocaklarında patlamaya niçin olması, bazı koşulların oluşmasıyla meydana geliyor.

Bunun için metan gazı yoğunluğunun yüzde 5 ila 15 içinde olması gerekiyor. Doğrusu ortamda metan gazı yoğunluğunun yüzde 5’in altında ya da yüzde 15’in üstünde olması, patlamaya niçin olmuyor.

Uygun koşullarda bu patlayıcı aralıkta herhangi bir ateşleyicinin varlığı, büyük bir patlama için pimi çekebiliyor. Kömür tozlarının varlığında yangın nerdeyse kaçınılmaz oluyor.

BBC Türkçe‘ye konuşan ve maden mühendisliği alanında akademisyen Dr. Caner Zanbak, ateşleyiciyle ilgili, “Rayların üstüne düşen bir çekiç ya da elektrik hatlarına kadar” değişik olaslıklar üstünde durulabileceğini sadece kati nedenin incelemeler tamamlanmadan bilinemeyeceğini söylüyor.

Emekli maden işçisi Ahmet Öztürk, bu kazanların önlenmesi için Türkiye Taşkömürü Kurumu’nun (TTK) tüm madenlerinde erken uyarı sistemleri kullanıldığını söylüyor.

Bu sistemlerle maden içinde belirlenen noktalara sensörler yerleştiriliyor. Tertipli okumalar yerüstü istasyonlardaki bilgisayarlardan takip ediliyor.

Buna ek olarak maden ocağındaki bazı teknik çalışanlar taşıdıkları portatif cihazlarla, riskli görülen noktalar dahil olmak suretiyle belirli noktalarda ölçüm yapıyor.

Gruplar halinde çalışan maden işçilerinin de ortamdaki değerleri ölçen sesli ve ışıklı cihazları bulunuyor.

BBC Türkçe‘ye konuşan Öztürk, bu cihazlara “vak vak” dendiğini ve “ötmeye başladıklarında ortam normale dönenen kadar susmadıklarını” söylüyor.

Sensörlerin ortam değerlerini doğru okumasını sağlamak içinse belirli aralıklarla kalibrosyonunun yapılması gerekiyor.

Öztürk, “Tüm bu tedbir sistemlerine karşın bir patlama sözkonusu ise akıl almaz bir ihmaller silsilesinden söz etmek gerekir.” diyor.

Türkiye’de madenlerin metan gazı risklerini inceleyen bilimsel nitelikli araştırmalar, yüzeye yakın kömür damarlarının tükenmesi sebebiyle üretimin daha derinlere indiğini söylüyor.

Derinlere indikçe metan gazının sebep olduğu riskler de artıyor.

İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Mühendisliği kısmı tarafınca yürütülen bir araştırmaya bakılırsa bu durum kaza sayılarının artmasında bir etken.

Amasra’daki maden Zonguldak Kömür Havzası içinde yer ediniyor. Ve bu bölgede metan gazıyla ilgili problemler uzun süredir devam ediyor.

Buna rağmen havzadaki işletilebilir kömür damarlarının gaz riskiyle ilgili ergonomik emekler yok denecek kadar azca.

TTK Kozlu madenini inceleyen 2015 tarihindeki bir öteki bilimsel araştırma, “TTK Kozlu Müessesesi’ne bağlı ocaklar her ne kadar sensörlerle donatılmış da olsa ve merkezi gaz seyretme sistemi ile devamlı olarak izlense de; uygulamada problemler bulunduğunu” diyor.

Araştırmacılar, Türkiye’deki iş güvenliği mevzuatunda merkezi gaz seyretme sistemlerinde kullanılan sensörlerin ocak içindeki yerlerinin daha net tanım edilmesi icap ettiğini söylüyor.

Buna bakılırsa gelişmiş ülkelerdeki düzenlemeler ölçümlerin yapılacağı bölgeler ve seyretme enstrümanlarının ocak içindeki yerlerini net bir halde açıklıyor.

Bunlara ek olarak sendikalaşma oranının düşmesi de işçi güvenliği için risk oluşturuyor.

Avrupa İklim Fiil Ağı raporuna bakılırsa Türkiye’de 2003-2009 yılları aralığında madencilik iş kolunda çalışan işçilerin averaj yüzde 67’si sendikalara üye iken 2013-2020 yılları aralığında sendikalılık averajı yüzde 19’a geriledi.

30 yıldan uzun süre Zonguldak’ta Kozlu madeninde çalıştıktan sonrasında bundan ortalama 8 yıl ilkin emekli olan maden işçisi Ahmet Öztürk’e bakılırsa, Türkiye’de grizu patlamalarının bu denli sık yaşanmasında mühim bir etken işe alımlarda “liyakattan oldukça partizanlığın etkili olması.”

Öztürk, “Çalıştığım ocağa bugün geri dönsem yönetim kademelerinde beni tanıyan kimseyi bulamam.

“Bu da üretim kültürünün, kurum kültürünün, iş bilgisinin kuşaktan kuşağa aktarımını engelliyor. Kurum 150 yıldan uzun süredir üretim icra eden belleksiz bir kurum haline geliyor.” diyor.

Dünya üstünde kömür madenlerinin işçi sağlığı ve güvenliği açısından tamamen güvenli görüldüğü bir yer yok.

Kömür madenlerini metan gazından tamamen yalıtmak de mümkün değil.

Bu durum bir tek yeraltında değil, dünyanın derhal her yerinde yaşamı tehdit ediyor.

Global Energy Monitor’ın Mart ayında yayımladığı bir rapor dünya genelinde kömür madenciliğinden meydana gelen metan salımlarının petrolü ve gazı geride bıraktığını bulmuştu.

Buna bakılırsa kömür madenciliği yılda 52 milyon ton metan salımına niçin olurken petrol endüstrisi için bu sayı 39 milyon ton, gaz endüstrisi için 45 milyon ton.

Metan, karbondioksitin aksine atmosferde kısa bir süre kalıyor sadece küresel ısınmada CO2’den katbekat daha etkili bir gaz.

BBC Türkçe‘ye konuşan Avrupa İklim Fiil Ağı Türkiye İklim ve Enerji Politikaları Koordinatörü Meltem Katısöz, kömürün “geriye giden bir sektör” bulunduğunu söylüyor.

Ağın kömürün istihdama tesirini mevzu alan raporuna bakılırsa, sektörde 2008-2019 içinde iş yeri sayısı azalırken iş kazası sayısı yüzde 57 arttı.

İş kazaları sebebiyle istihdam başına iş göremezlik süresi, toplam hastalık vaka sayısı ve hastalık sebebiyle geçici iş göremezlik süresinde de artış oldu.

Katısöz, “Kömür madenciliğindeki bu kadar iş cinayetine karşın ne iş sağlığı güvenliği şartları iyileşti ne de nitelikli istihdam yaratma özelliği var.” diyor ve ekliyor:

“Hanımefendilere istihdam olanağı sağlamayan, örgütlülüğün gittikçe azaldığı bu sektör ne bulunmuş olduğu mahalli ekonomilere ne de ulusal ekonomiye yarar sağlıyor.

“Vakit, kömürü iyi mi iyileştireceğimizi değil, insana yaraşır koşullar altında yeşil ekonomide iş olanaklarını iyi mi sağlayacağımızı konuşma zamanı.”